Vandaag is het Black Friday, wat mij betreft inderdaad een zwarte dag voor klimaat en milieu. De oproep van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur aan het nieuwe kabinet om Black Friday te verbieden is me dan ook uit het hart gegrepen. Ook vanuit de retailsector zelf is er met Green Friday en Circular Monday gelukkig een tegenbeweging op gang gekomen. Sommige winkels blijven vandaag juist gesloten, of ze hebben speciale acties tégen overconsumptie en verspilling en vóór recycling.
Zwart, dat wil zeggen écht zwart, komt in de plantenwereld niet voor omdat planten geen gen daarvoor hebben. Bloemen die zwart lijken of zwart worden genoemd zijn feitelijk heel donkerpaars, donkerrood of donkerbruin. Dat geldt bijvoorbeeld voor de bekende en geliefde (bijna-)zwarte stokroos (Althaea rosea Nigra), voor zwarte klaprozen (Papaver somniferum Black Paeony), kerstrozen (Helleborus Black Beauty en Black Diamond) en irissen met poëtische namen als Just Around Midnight en Study in Black. Een ander beroemd zwart bloemetje is het hoornviooltje ‘Molly Sanderson‘, vernoemd naar de Noord-Ierse arts die het als eerste in haar tuin ontdekte.
Lichtinval speelt, zoals altijd bij kleur, ook bij de perceptie van zwart een grote rol. De zwarte korenbloem Centaurea cyanus ‘Black Ball‘ is in de zon wijnrood maar bij bewolkt weer lijkt hij wel degelijk zwart. Die donkerpaarse, -rode en -bruine tinten zijn van nature aanwezig in planten in de vorm van verschillende kleurstoffen, waaronder anthocyanen. Bij bepaalde wilde soorten als Japanse esdoorn en rode beuk bepalen die ook in de zomer de bladkleur, bij andere alleen in het najaar.
In bloemen zijn weer andere pigmenten actief, zoals het dieppaarse delphidine (de naam komt van Delphinium, ridderspo0r). Vanwege de aantrekkingskracht van donkere bloemen en bladeren zijn kwekers met die eigenschappen gaan kruisen en selecteren, ofwel veredelen. Dat heeft dus allerlei (min of meer) zwarte cultivars opgeleverd. Ze zijn geliefd bij veel tuiniers omdat ze diepgang en contrast brengen in een border.
Ook bij bladeren en stengels komt zuiver zwart dus niet voor, maar net als bij bloemen komen sommige aardig in de buurt. Behoorlijk zwartbladige heesters zijn bijvoorbeeld de Zwarte vlier (Sambucus nigra ‘Black Beauty’) en de Zwarte blaasspirea (Physocarpus opulifolius ‘All Black’). Onder de dahlia’s zijn er verschillende cultivars met zeer donker, nagenoeg zwart blad. ‘Bishop of Llandaff’, met knalrode bloemen is heel populair – althans, sinds de herwaardering vanaf de jaren ’80 want na de jaren ’50 was hij tijdelijk in de vergetelheid geraakt. Van fluitenkruid (Anthriscus sylvestris) vind je in de natuur vaak spontane vormen met donker blad. Kwekers hebben hieruit ‘Ravenswing’ geselecteerd, met paarszwarte bladeren en stengels. Het is een eenjarige plant en van de zaailingen zullen sommige ook zwart zijn, andere niet.
Ook bij de siergrassen wordt geëxperimenteerd met zwarte varianten. Zo heeft lampenpoetsersgras (Pennisetum alopecuroides) ‘Black Beauty’ zwarte aren, terwijl de rest van de plant gewoon groen is, en in het najaar strogeel. Zwarte slangenbaard (Ophiopogon planiscapus ‘Niger’) is helemaal zwart, en zijn besjes ook, en wordt vaak aangezien voor een grasje maar is dat niet.
Bij sommige planten is de zoektocht naar een zwarte variant legendarisch. Bijvoorbeeld bij de tulp. Al sinds de tulpenmanie in de 17e eeuw zoeken kwekers naar een puur zwarte tulp – wat mij betreft nog steeds tevergeefs. Tulipa ‘Queen of Night‘ uit 1944 is waarschijnlijk wel de meest bekende zwarte tulp. Maar ook die is niet echt zwart, eerder heel donker paarsbruin, zelfs zodanig bruin dat ik hem bij wijze van chocoladefondant in mijn Parijse-patisserieborder heb geplant. Afgelopen voorjaar spotte ik bij de Keukenhof de nieuwe kruising Tulipa ‘Nightmare‘. Zo goed als zwart, aldus de kwekers, en op de foto‘s op de diverse websites lijkt dat te kloppen, maar mijn eigen foto‘s zeggen toch echt: donker aubergine.
Rechts: een combinatie van de zwarte tulp ‘Nightmare‘ en de witte tulp ‘Tres Chic‘, Keukenhof mei 2023
Naast bloemen, bladeren en stengels kunnen ook andere plantendelen decoratief zijn door hun zwarte kleur. Zo is er een wilgensoort (Salix gracilistyla ‘Melanostachys’) die in het voorjaar zwart-met-wijnrode katjes draagt; hij wordt ook wel liefkozend de gothic wilg genoemd. Verder zijn veel scheuten en neuzen (jonge uitlopers) van planten, heesters en bomen opvallend donker doordat de fotosynthese nog niet helemaal op gang is komen. Die van de stermaagdenpalm (Amsonia tabernaemontana) zou je zelfs zwart kunnen noemen. In het najaar kleuren de bottels van de inheemse duinroos Rosa pimpinellifolia van donkerrood naar zwart. Elisabeth de Lestrieux, over wie ik een tijdje terug blogde, brak niet alleen een lans voor planten die bloeien in vage kleuren maar ook voor zwarte bessen, bijvoorbeeld van liguster en bramen – die natuurlijk niet voor niets ‘blackberries‘ heten in het Engels.
Een heel ander soort zwarte blikvangers zijn de winterskeletten van uitgebloeide planten. En ja, ook die zijn feitelijk bruin, maar als ze echt goed ingedroogd zijn, zijn ze zo diep donkerbruin dat ze wel zwart lijken. Piet Oudolf wordt wel gezien als een van de eersten die de aandacht vestigde op de esthetische waarde ervan. In de Vlinderhof contrasteren de stevige silhouetten van verdorde Echinacea pallida (zonnehoed) en Sedum Matrona (hemelsleutel) sterk met de fijne penseelstreken van de blonde grassen. Ook bijna zwart: de dikke zaaddozen van Baptisia (Valse indigo), een forse heesterachtige plant met bloemen die op lupinen lijken. Ze blijven de hele winter aan de planten hangen, ook lang nadat de bladeren zijn afgevallen, en verraden de verwantschap met de verfplant indigo, waar ik al eens over schreef in het blog Blauwe maandag. De bijenboom (Tetradium daniellii), ook in de Vlinderhof, heeft glanzende zwarte zaadjes die precies op piepkleine Tikkels lijken – je moet er maar net oog voor hebben.
Soms wordt gezegd dat zwart geen kleur is, omdat een écht zwart object geen licht weerkaatst – denk aan Vantablack waar ik over blogde in Groen is wél een kleur. Zo bekeken lijkt het me, los van het geneticaverhaal, onmogelijk om een plant te kweken met 100 procent zwarte bloemen of bladeren. Het lijkt het me eigenlijk ook niet wenselijk, want hoe doods zou zoiets er wel niet uit zien? Want hoe prachtig zijn juist de diep paarsrode schakeringen in Tulipa ‘Nightmare’, het fluweelachtige zwartblauw van Iris ‘Just Around Midnight’ en de vele tinten zwartbruin in een winterse Vlinderhof? Laten we juist op Black Friday genieten van de nuances en details die de natuur biedt.
Eerder blogde ik al eens over de zoektocht naar blauwe tulpen en naar paarse zonnebloemen. En over andere dagen met een kleurtje: Blauwe Maandag, Paarse Vrijdag en Dress Red Day.
Meer lezen over de najaarsverkleuring van bladeren? Lees dan mijn blog Oudewijvenzomer.
Bij het schrijven van dit blog heb ik veel gehad aan het boek Van pimpelpaars tot ravenzwart. Bloemen en bladeren voor een mysterieuze tuin van Ivo Pauwels. Ook bladerde ik door het standaardwerk De tulp van Anna Pavord.
Regelmatig nieuwe verhalen over kleur, tuinen en planten in je mailbox?
